Przejdź do zawartości

Jakub Parkoszowic

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Jakub Parkoszowic
Jacobus Parcossius
Herb duchownego
Data i miejsce urodzenia

ok. 1400
Żurawica

Data śmierci

między 4 września a 9 września 1452

Rektor Akademii Krakowskiej
Okres sprawowania

1439–1440
1440–1441

Wyznanie

katolicyzm

Kościół

rzymskokatolicki

Multimedia w Wikimedia Commons

Jakub Parkoszowic, inne formy nazwiska: Jakub Parkosz, Jakub Parkosz z Żórawicy, Jacobus Parcossius, Parkosch de Żorawicze, Parkossius (ur. w Żurawicy, zm. między 4 września a 9 września 1452[1]) – szlachcic herbu Godziemba, polski językoznawca i gramatyk, profesor i rektor Akademii Krakowskiej, kanonik krakowski. Autor pierwszego projektu pisowni polskiej, który nie przyjął się w praktyce, ale ma duże znaczenie jako źródło informacji o historii języka polskiego. Należał do grona najważniejszych przedstawicieli polskiego środowiska intelektualnego wieku XV.

Życiorys

[edytuj | edytuj kod]

Syn Jakuba, dziedzica Żórawic pod Sandomierzem. W 1421 został immatrykulowany na wydziale artium Akademii Krakowskiej, gdzie wkrótce (1422) został bakałarzem, następnie, w 1427 został magistrem. Studiował także prawo kanoniczne, a około roku 1433 został doktorem dekretów. Łącznie, w latach 1439–1441 był 4-krotnie rektorem Akademii Krakowskiej. Był wzmiankowany jako proboszcz kościoła na Skałce od roku 1439, natomiast jako kanonik kapituły krakowskiej od 1449. Zmarł około roku 1455.

Twórczość

[edytuj | edytuj kod]

Traktat o ortografii polskiej

[edytuj | edytuj kod]
XV wieczna kopia traktatu Parkoszowica w haśle Abecadło z Encyklopedii staropolskiej Brücknera.
Fragment traktatu Parkosza (Biblioteka Jagiellońska)

Głównym celem Jakuba Parkoszowica było, wzorem Jana Husa, przystosowanie alfabetu łacińskiego do oznaczania w piśmie głosek języka polskiego. Swoje przemyślenia zawarł w tekście napisanym około 1440 roku, zwyczajowo nazywanym traktatem o ortografii polskiej − tekst zachował się bez tytułu, w kopii wykonanej (prawdopodobnie z innej kopii) w latach 1460–1470 przez dwóch skryptorów[2] (jeden z nich podpisał się Warzykowski). Składa się z pisanej prozą rozprawy łacińskiej i wiersza polskiego, liczącego 34 ośmiozgłoskowce rymowane parami. Rękopis[3] znajduje się w Bibliotece Jagiellońskiej jako fragment klocka introligatorskiego zawierającego również inne teksty[4][5].

Najwięcej miejsca w swoim dziele Parkoszowic poświęcił ustaleniu dostatecznej liczby odrębnych liter alfabetu dla głosek występujących w języku polskim. Odróżnia on graficznie spółgłoski miękkie od twardych oraz samogłoski długie od krótkich. Informacje o fonetyce samogłosek zawarte w traktacie pozwalają stwierdzić, że iloczas był żywą kategorią fonologiczną jeszcze w połowie wieku XV. Dzięki Parkoszowicowi wiemy, że opozycja samogłoska długa:samogłoska krótka różnicowała znaczenia wyrazów, o czym pisze w traktacie: "U Polaków wszystkie samogłoski to się wzdłużają, to się wyraźnie skracają. Ze wzdłużania ich lub skracania wynika różne znaczenie wyrazów."[6]. Dla przykładu długie samogłoski miały być zapisywane: „aa”, „ee” itd. Polskim spółgłoskom miały odpowiadać niekiedy dwie lub nawet trzy litery, np: „ch”, „dz”, „ff” itd. Natomiast odróżnienie głosek twardych od miękkich powinno się, według autora traktatu, opierać na stosowaniu nowych znaków graficznych, np: „b” twarde miało mieć kwadratowy brzuszek, a nie okrągły jak to, które znamy. Parkoszowic nie wprowadził znaków diakrytycznych pozostawiając tylko wcześniejsze „ÿ” (czasami w formie „y” z dwoma ukośnymi kreskami: „y̋”) oraz „i”[6]. Według Michałowskiej[7] zasób łacińskich liter powiększył o znak „ø” oznaczający samogłoskę nosową, ale inni badacze uważają, że znak ten w tej funkcji był używany już w XII w.[8]

Zasady, wyłożone uczenie w języku łacińskim, Parkoszowic podsumował w krótkim polskim wierszu, wtopionym w zakończenie traktatu (cytat w pisowni współczesnej):

Kto chce pisać doskonale
Język polski i też prawie
Umiej obiecad{ł)o moje,
Którem tak napisał tobie [...]

Po wierszu następuje wykaz wszystkich liter alfabetu oraz proponowane warianty pisowni. Traktat został poprzedzony przedmową nieznanego autora współczesnego Parkoszowi, odznaczającą się erudycją humanistyczną, stanowiącą ważny dokument świadomej walki o równouprawnienie języka narodowego z łaciną. W przedmowie po raz pierwszy w polszczyźnie pojawia się pojęcie błędu językowego[9].

Zawarte w dziele propozycje ortograficzne, jak np. odrębne kształty liter na oznaczenie spółgłosek miękkich i twardych, nie zostały wprowadzone ze względu na znaczne odbieganie od przyjętej praktyki oraz nieprzejrzystość i zawiłość proponowanych zasad. System ortograficzny Parkoszowica nie przyjął się w praktyce, a na dodatek jego koncepcje teoretyczne nie znalazły kontynuatorów. Druga znana rozprawa z zakresu ortografii polskiej ukazała się dopiero na początku XVI w.

Wydania traktatu

[edytuj | edytuj kod]

J. S. Bandtke pt. Antiquissimus de ortographia polonica libellus, Poznań 1830[13] (edycja niedokładna); wyd. krytyczne J. Łoś "Jakuba, syna Parkoszowego, traktat o ortografii polskiej", Materiały i Prace Komisji Językowej AU, t. 2 (1907) i odb.; fragm. wraz z przekł. polskim podał T. Lehr-Spławiński Język polski. Pochodzenie, powstanie, rozwój, Warszawa 1947; także wyd. 2 Warszawa 1951; wiersz polski przedr.: W. A. Maciejowski Piśmiennictwo polskie, t. 3 dod., Warszawa 1852, s. 96-97; J. Łoś "Najdawniejszy traktat o ortografii polskiej", Język Polski 1913, zeszyt 2; W. Taszycki "Najdawniejsze zabytki języka polskiego", Kraków 1927, Biblioteka Narodowa, seria I, nr 104; także wyd. 2 Wrocław 1949; także wyd. 3 Wrocław 1951; S. Vrtel-Wierczyński "Średniowieczna polska poezja świecka", Kraków 1927, Biblioteka Narodowa, seria I, nr 60; także wyd. 2 Wrocław 1949; także wyd. 3 Wrocław 1952 (w pisowni zmodernizowanej); M. Dłuska Studia z historii i teorii wersyfikacji polskiej, t. 1, Kraków 1948, s. 97-98; podobiznę wiersza podał W. A. Maciejowski Piśmiennictwo polskie, t. 3 dod., Warszawa 1852, s. 96-97; ; przekł. polski ogł. J. Łoś "Dawne głosy o języku polskim", Język Polski 1913, zeszyt 3; przedr. W. Taszycki "Obrońcy języka polskiego. Wiek XV-XVIII", Wrocław 1953, Biblioteka Narodowa, seria I, nr 146[14].

Dzieła

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ "Profesorowie Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego 1364-1780" tom 1 wyd. 2015 s.96-97
  2. ↑ Kucała 1985 ↓, s. 6.
  3. ↑ Rękopis traktatu Parkosza
  4. ↑ Opera varia i b.d.w ↓, s. 3-16.
  5. ↑ Zobacz starodruki ze skarbca Biblioteki Jagiellońskiej RMF 24, 18 marca 2017
  6. ↑ a b Kucała 1985 ↓, s. 91.
  7. ↑ Michałowska 2000 ↓, s. 334.
  8. ↑ Bień 2019 ↓, s. 41.
  9. ↑ M. Bugajski, Od Słoty do Górnickiego [w:] Rozprawy o historii języka polskiego, red. nauk. S. Borawski, Zielona Góra 2005, s. 78.
  10. ↑ Kucała 1985 ↓.
  11. ↑ Kucała 2019 ↓.
  12. ↑ Bień 2019 ↓.
  13. ↑ Jakub Parkosz, Jacobi Parkossii de Żorawice antiquissimus de ortographia polonica libellus, Posnaniae 1830.
  14. ↑ Pollak 1965 ↓, s. 87-88.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Jakub_Parkoszowic&oldid=72125224”